Δούγκας Στέφανος (περίπου 1760, Τύρναβος Θεσσαλίας - 1830, Οξίντια Βεσσαραβίας). Φυσικός επιστήμονας, ένας από τους μεγαλύτερους νεοέλληνες φιλοσόφους. Χρημάτισε σχολάρχης στη Μεγάλη του Γένους σχολή, απ’ όπου παραιτήθηκε μη μπορώντας, κατά τον Κ. Μ. Κούμα, να αντιπαλέψει “τας εκεί μυρίας μηχανορραφίας”, και στη συνέχεια καθηγητής της φιλοσοφίας στην ελληνική σχολή του Ιασίου. Στο οκτάτομο σύγγραμμα του, "Εξέτασις της φύσεως" (χειρόγραφο), στο οποίο, όπως γράφει ο ίδιος, δεν προσπαθεί μόνο να ξεδιαλύνει τα “μυστήρια της φύσεως” αλλά επιχειρεί να δώσει μια γενικότερου περιεχομένου φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια, δημιουργεί, αυτός πρώτος στην νεοελληνική φιλοσοφική σκέψη, ένα πλήρες φιλοσοφικό σύστημα επηρεασμένο από τα σύγχρονα ευρωπαϊκά φιλοσοφικά ρεύματα και κυρίως από τη διδασκαλία των Φίχτε και Σέλλινγκ, των οποίων τα μαθήματα παρακολουθούσε στο πανεπιστήμιο της Ιένας , όπου είχε συμφοιτητή τον Χέγκελ.
Απώτερος στόχος του συστήματός του είναι η μελέτη (αποκάλυψη) – με άξονα κι εργαλείο τη διαλεκτική σχέση θέση – αντίθεση – σύνθεση και κριτήριο το πείραμα, την πράξη – των μυστικών της φύσης και της ιστορίας, η γνώση των πεπρωμένων, ατομικών και κοινωνικών, του ανθρώπου. Αντικείμενο της φιλοσοφίας, κατά τον Στέφανο Δούγκα, είναι η γνώση των όντων, θείων και ανθρωπίνων, της φύσης, η οποία δεν είναι στατική, αλλά “δυναμική και ενεργητική” - “η φύσις ενεργός μεν εστίν” και “ανεξάντλητος”, “η φύσις εν πάσι τοις φυσικοίς, και ταύτα εν τω είναι” - η γνώση του ανθρώπου, ο οποίος δεν είναι δεμένος με τη φύση, αλλά ελεύθερος, “ενεργός και δραστήριος, δημιουργός κατά λόγον”. “Ο άνθρωπος”, γράφει ο Στέφανος Δούγκας, “και γινώσκεται ως φύσις, και γινώσκει τα εκτός αυτού και εαυτόν ως μη φύσις. Εστί και ανελεύθερος ως φύσις και ελεύθερος ως μη φύσις. Φέρει το ελεύθερον, το αυτεξούσιο, το δημιουργικόν, το γνωστικόν και λογικόν ”. Η προσπάθεια του Στέφανου Δούγκα έτεινε να στηρίξει με το έργο του τη διπλή αλήθεια: την εξ’ αποκαλύψεως αλήθεια, που ισχύει στο χώρο της πίστης, και την αλήθεια του ανθρώπινου λόγου, που ισχύει στον τομέα της επιστήμης. Ο δυισμός του Θεσσαλού αυτού λόγιου προκάλεσε την αντίδραση του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης, το οποίο τον υποχρέωσε να δηλώσει ότι “νεωτερίζει εν πολλοίς” και να αποκηρύξει και καταδικάσει το έργο του ως “απόβλητον και κακόσχολον”. Πέθανε αυτοεξόριστος, αφού καταδικάστηκε ως “καινοτόμος φιλόσοφος”, στο μικρό χωριό Οξίντια της Βεσσαραβίας.
Η συγγραφική παραγωγή του Δούγκα περιλαμβάνει συγγράμματα μαθηματικών και φυσικής φιλοσοφίας, ενώ σύμφωνα με μαρτυρία του Ρίζου Νερουλού έγραψε και κείμενα αισθητικής και ηθικής, τα οποία παραμένουν άγνωστα. Το τετράτομο έργο του "Στοιχεία Αριθμητικής και Άλγεβρας" αποτελεί ένα υψηλού επιπέδου σύγγραμμα, που θεωρείται ένα από τα καλύτερα της εποχής του. Εκεί, ο συγγραφέας παρουσιάζει τις μαθηματικές έννοιες επαγωγικά, θέλοντας να καταστήσει κάθε πρόταση κατανοητή στον αναγνώστη. Το άλλο μεγάλο έργο του "Εξέτασις της φύσεως", που παρέμεινε ανέκδοτο λόγω της επίσημης καταδίκης του από την Εκκλησία, σώζεται σε μορφή οκτάτομου χειρογράφου στη μονή Βατοπεδίου.
Εργογραφία:
- Στοιχεία Αριθμητικής και Άλγεβρας, τόμοι 4, Βιέννη, 1816
- Εξέτασις της φύσεως, ανέκδοτο
- Φυσική
- Αισθητική
Πηγές:
Καράς, Γ., "Η επιστημονική σκέψη, η σκέψη των φυσικών επιστημών στο θεσσαλικό χώρο κατά την προεπαναστατική περίοδο. Η περίπτωση του Στέφανου Δούγκα", Οι φυσικές επιστήμες στην Ελλάδα.
Φιλοσοφικό Κοινωνιολογικό Λεξικό, εκδόσεις Κ. Καπόπουλος
