Θέλεις να είσαι ευτυχισμένος; Φυσικά και θέλεις! Τότε, τι σ' εμποδίζει; Η ευτυχία σου εξαρτάται από σένα ολοκληρωτικά! Να τι μας έχει αποκαλύψει η παρουσία ενός ανθρώπου που πέρασε τη γαλήνια ζωή του ανάμεσα σε φίλους και με το προσωπικό του παράδειγμα και τη διδασκαλία του μάς έδειξε το μονοπάτι για τη λύτρωση από τη δυστυχία. Τον έλεγαν Επίκουρο.
Το πρώτο μέλημα της επικούρειας φιλοσοφίας είναι η εξάλειψη των αιτίων της δυστυχίας, που προκαλούν αδικαιολόγητο φόβο και ανησυχία στον ανθρώπινο νου και οφείλονται σε πλάνη και σε εσφαλμένη ερμηνεία των φαινομένων. Στην περίφημη επικούρεια τετραφάρμακο συμπυκνώνονται οι απαραίτητες αρχές για την επιδίωξη της ευδαιμονίας:
«Ο θεός δεν είναι επίφοβος, ο θάνατος δεν είναι αντιληπτός, το μεν καλό εύκολα αποκτιέται, το δε κακό εύκολα υπομένεται.» (Φιλόδημος Γαδαρηνός)
Το τετραπλό αυτό φάρμακο έχει σκοπό να προστατεύσει το άτομο από ψεύτικους φόβους, ανησυχίες και ανώφελα βάσανα, που πηγάζουν από τις εσφαλμένες δοξασίες σχετικά με τη φύση του θείου, του θανάτου, του καλού και του κακού.
Φάρμακο πρώτο: Ο θεός
Η εξάλειψη των φόβων του ατόμου θα πρέπει να στηρίζεται στη σαφή γνώση της φύσεως του θεού και της θέσης του στον φυσικό και τον ανθρώπινο κόσμο. Ο Επίκουρος δέχεται την ύπαρξη του θεού, ως όντος που είναι άφθαρτο, αθάνατο και μακάριο, αφού η γνώση μας γι ΄αυτό είναι σαφής (εναργής) και προχωρά στον προσδιορισμό της φύσεως του θείου, διότι διαφορετικα το άτομο θα κυριαρχείται από τη λανθασμένη γνώση γι΄ αυτό.
«πρώτα - πρώτα πιστεύοντας ότι ο θεός είναι ον ζωντανό, αθάνατο και μακάριο, σύμφωνα με την παράσταση του θεού που έχει αποτυπωθεί στο νου των ανθρώπων, να μην αποδίδεις σ΄αυτόν τίποτα ξένο προς την αφθαρσία του, τίποτα αταίριαστο στην μακαριότητά του. Απεναντίας, να πιστεύεις γι΄ αυτόν οτιδήποτε είναι ικανό να διαφυλάξει την μακαριότητά του και την αθανασία του. Οι θεοί υπάρχουν. Πρόδηλη είναι η γνώση γι΄αυτούς. Ωστόσο δεν είναι οι θεοί όπως τους πιστεύει ο πολύς ό κόσμος, διότι ο πολύς κόσμος δεν κρατά ακέραιη την αρχική παράσταση των θεών. Και ασεβής δεν είναι όποιος αρνείται τους θεούς των πολλών ανθρώπων, αλλά όποιος αποδίδει στους θεούς, όσα οι πολλοί πιστεύουν γι΄αυτούς. Οι απόψεις του κόσμου για τους θεούς δεν είναι προλήψεις, αλλά ψευδείς δοξασίες (υπολήψεις). Από τέτοιες δοξασίες προέρχεται η ιδέα ότι οι θεοί τιμωρούν τους κακούς με τις μεγαλύτερες συμφορές και ευεργετούν τους καλούς.» (Επίκουρος επιστολή προς Μενοικέα).
Η εις άτοπον απαγωγή του Επίκουρου ειναι καταλυτική: αν ο θεός είναι πανάγαθος και παντοδύναμος, τότε το κακό δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Όμως υπάρχει, άρα ο θεός είτε δεν είναι πανάγαθος, είτε δεν είναι παντοδύναμος. Ο Επίκουρος, εν τέλει, λύνει σαν Γόρδιο δεσμό το γνωστό αυτό φιλοσοφικό παράδοξο, καταλήγοντας ότι ο Θεός (του οποίου την ύπαρξη δεν αρνείται) απλά δεν επεμβαίνει στα ανθρώπινα. Συνεπώς, δεν υπάρχει λόγος να τον φοβόμαστε (ούτε εκείνον, ούτε τους αυτόκλητους κήρυκες του) και να γεμίζουμε την ψυχή μας με άγχος για την κρίση ή την τιμωρία του.
Φάρμακο δεύτερο: Ο θάνατος
Στη συνέχεια, ο Επίκουρος διαλύει το φόβο, τον τρόμο και την αγωνία που κατέχει τους ανθρώπους σχετικά με το θάνατο. Η τετραφάρμακος βεβαιώνει ότι ο θάνατος δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός, αφού δεν είναι παρά η απώλεια κάθε αίσθησης, το τέλος της ζωής και η διάλυση του σώματος και της ψυχής στα άτομα της ύλης που τα συνθέτουν. Στην επιστολή προς Μενοικέα γράφει για το θέμα του θανάτου κατά τρόπο μοναδικό και συγκλονιστικό:
«Kοίτα να συνηθίζεις την ιδέα ότι ο θάνατος είναι ένα τίποτα για μας (μηδέν προς ημάς), διότι κάθε καλό και κακό βρίσκεται στην αίσθηση, ενώ ο θάνατος σημαίνει στέρηση της αίσθησης. Γι΄ αυτό, η ορθή γνώση ότι ο θάνατος δεν σημαίνει τίποτα για μας, μας κάνει να απολαμβάνουμε τη θνητότητα του βίου. Όχι επειδή μας χαρίζει άπειρα χρόνια, αλλά επειδή μας απαλλάσσει από τον πόθο της αθανασίας. Δεν υπάρχει, βλέπεις, τίποτα το φοβερό στη ζωή, για εκείνον που έχει αληθινά καταλάβει ότι δεν υπάρχει τίποτα το φοβερό στο να μη ζει. Άρα, είναι ανόητος όποιος λέει ότι φοβάται το θάνατο, όχι γιατί θα τον κάνει να υποφέρει όταν έρθει, αλλά επειδή υποφέρει με την προσδοκία του θανάτου. Γιατί ότι δεν σε στεναχωρεί όταν είναι παρόν, δεν υπάρχει λόγος να σε στεναχωρεί όταν το περιμένεις. Το πιο ανατριχιαστικό, λοιπόν, από τα κακά, ο θάνατος, είναι ένα τίποτα για μας, ακριβώς επειδή όταν υπάρχουμε εμείς αυτός είναι ανύπαρκτος, και όταν έρχεται αυτός είμαστε ανύπαρκτοι εμείς. Ο θάνατος, λοιπόν, δεν έχει να κάνει ούτε με τους ζωντανούς ούτε με του πεθαμένους, αφού για τους ζωντανούς δεν υπάρχει, ενώ οι πεθαμένοι δεν υπάρχουν πια.»
Συνεπώς, η θνητότητα όταν αντιμετωπίζεται με ηρεμία και σύνεση, μπορεί να γίνει πηγή δύναμης και παρηγοριάς. Αυτό που έχει να αντιμετωπίσει ο άνθρωπος δεν είναι οι απατηλοί φόβοι ή οι προσδοκίες για μετά θάνατο ζωή, αλλά οι πραγματικές δυσκολίες της ζωής. Δεν πρέπει να αναβάλλει τη ζωή του από φόβο ή ελπίδα για κάποιο πράγμα, που ακόμη και αν υπήρχε, δεν είναι παρόν στη ζωή του. Η ζωή δεν είναι πουθενά αλλού. Είναι εδώ και τώρα.
«Μια φορά γεννιόμαστε, δεν γίνεται να γεννηθούμε δυο φορές και ούτε θα υπάρξουμε ξανά ποτέ πια, στον αιώνα τον άπαντα. Και συ χωρίς να έχεις το αύριο στο χέρι σου, αφήνεις τη χαρά για άλλοτε, και στο μεταξύ η ζωή - από αναβολή σε αναβολή – χάνεται και ο θάνατος βρίσκει τον καθένα μας απασχολημένο.» (Επικούρου Προσφώνησις 14)
Φάρμακο τρίτο: Το καλό
Η φύση έχει προνοήσει έτσι ώστε ό,τι πραγματικά χρειαζόμαστε είναι εύκολο να αποκτήσουμε. Όπως για παράδειγμα, το νερό, το πιο πολύτιμο συστατικό της ζωής που παρέχεται σε πλήρη αφθονία. Αντίθετα, το χαβιάρι μπελούγκα είναι σαφώς πιο δυσεύρετο, αλλά μπορούμε και δίχως αυτό. Ένα πιάτο φαγητό, μια στέγη και μια ζεστή αγκαλιά, να τι χρειάζεται ένας άνθρωπος, έγραψε ένας ποιητής σε συμφωνία με το επικούρειο πνεύμα. Τα υπόλοιπα είναι απλά επιταγές της ματαιοδοξίας μας. Κάτι ανάλογο είχε γράψει και ο Γκάντι: "Οι πόροι του πλανήτη φτάνουν για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες όλων μας, δεν είναι αρκετοί όμως για την απληστία μας".
Φάρμακο τέταρτο: Το κακό
Ο άνθρωπος κατέχει την έμφυτη ικανότητα να προσαρμόζεται στο περιβάλλον και τις καταστάσεις. Και τα μεγαλύτερα δεινά αν αντιμετωπιστούν με εγκαρτέρηση και υπομονή, θα αφομοιωθούν εώς ότου γίνουν απαρατήρητα. Όντως, η ζωή που διάγουμε, μπορεί να φαντάζει απαίσια σε ένα ζάπλουτο, όχι όμως σε εμάς και αντίστροφα αν ο ζάπλουτος πτώχευε, θα χρειαζόταν απλά ένα διάστημα έως ότου προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Ύστερα, θα ζούσε σαν να μην είχε συμβει τίποτε.
Η τετραφάρμακος αποβλέπει λοιπόν στην προληπτική εξάλειψη των πηγών της ψυχικής οδύνης και αγωνίας, που μας οδηγούν, ώστε να γίνουμε δυστυχείς (κακοδαίμονες). Σε ότι αφορά τις δύο πρώτες προτάσεις, η τετραφάρμακος αποτελεί τη λύση για την εξάλειψη της ταραχής και του φόβου. Οι δύο τελευταίες προτάσεις, που αφορούν το καλό και το κακό, παραπέμπουν στον αλγόριθμο της ηδονής, που συνιστά τη θετική θεραπευτική πλευρά της ηθικής θεωρίας του Επίκουρου. Είναι στο χέρι του καθενός από εμάς να εκμεταλλευτούμε ουσιαστικά το φιλοσοφικό θησαυρό των προγόνων μας κάνοντας ευτυχέστερη τη ζωή μας.
ΠΗΓΕΣ
2. http://lucqucin.blogspot.gr
3. Κώστας Καλευράς, Γνωριμία με τον Επίκουρο και τη Φιλοσοφία του, Κήπος της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη.
