Από το βιβλίο του Michael Clark "Τα παράδοξα απο το Α ως το Ω". Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ σελ 135-137.
Ο Γάιδαρος του Buridan
Ένας πεινασμένος, διψασμένος γάιδαρος κάθεται ακριβώς μεταξύ δύο δεματιών σανού, μπροστά στο καθένα από τα οποία βρίσκεται ένας κουβάς με νερό. Δεν υπάρχει όμως τίποτε που το βοηθάει να αποφασίσει αν θα πάει προς τη μία μεριά ή προς την άλλη, και έτσι συνεχίζει να κάθεται εκεί μέχρι που πεθαίνει.
Αν εσείς βρισκόσαστε σε μια παρόμοια θέση, μεταξύ δύο τραπεζιών γεμάτα φαγητά και ποτά, δεν θα κατευθυνόσαστε προς το ένα τραπέζι αντί να κάθεστε εκεί μέχρι να πεθάνετε; Αν υποθέσουμε ότι στο παρελθόν του ζώου δεν υπάρχει καμία αιτιώδης συνάφεια που να το προδιαθέτει να στραφεί προς το ένα τραπέζι και να το προτιμήσει έναντι του άλλου, αν όλες οι πράξεις του είναι αιτιωδώς προκαθορισμένες -ως αναπόφευκτες συνέπειες προηγούμενων αιτίων, τα οποία με τη σειρά τους ήταν συνέπειες προηγούμενων αιτίων σε μια ατελείωτη αλυσίδα αιτιότητας που χάνεται στο παρελθόν- τότε θα παραμείνει στη θέση του μέχρι να πεθάνει. Και αν αυτή η αιτιοκρατία είναι εφαρμόσιμη στην περίπτωση των ζώων, θα ήταν ίσως αναμενόμενο να ισχύει και για τους ανθρώπους.
Έτσι λοιπόν, αν κάποιος έβρισκε τον εαυτό του να στέκεται ανάμεσα σε δύο τραπέζια φορτωμένα με φαγητά, δεν θα ήταν σε θέση να επιλέξει αν θα στραφεί προς το ένα ή προς το άλλο, Θα μπορούσε βέβαια να το παίξει κορόνα-γράμματα, αλλά και σε αυτή την περίπτωση δεν θα υπήρχε τίποτε για να τον βοηθήσει να αποφασίσει ποιο τραπέζι θα αντιστοιχίσει στην κορόνα και ποιο στα γράμματα. Παρομοίως, αν αποφάσιζε να επιλέξει βάσει τού με ποια σειρά δύο πουλιά θα καθίσουν σε ένα δέντρο. δεν θα ήξερε βάσει ποιου κριτηρίου να αντιστοιχίσει το κάθε πουλί με ένα συγκεκριμένο τραπέζι. Αν όλα τα γεγονότα καθορίζονται βάσει προηγούμενων αιτίων, θα παρέμενε στη θέση του μέχρι να πεθάνει. Ένας άνθρωπος έχει πολλές πιθανότητες να βρεθεί σε μια τέτοια κατάσταση. Δεν θα έβρισκε πάντα κάποιο τρόπο για να επιλέξει ένα τραπέζι από το οποίο θα ξεκινούσε να τρώει, αντί να αφήσει τον εαυτό του να πεθάνει από την πείνα;
«Αν αποδεχόμουν ότι θα μπορούσε να φτάσει σε αυτό το σημείο [να πεθάνει από την πείνα]», είπε ο Spinoza, «μάλλον θα εννοούσα κάποιον γάιδαρο, ή κάποιο άγαλμα ανθρώπου, όχι έναν πραγματικό άνθρωπο. Αν όμως αρνιόμουν αυτό το ενδεχόμενο, τότε θα εννοούσα έναν άνθρωπο που είναι σε θέση να αυτοπροσδιορίζεται, και ο οποίος κατά συνέπειαν έχει την ικανότητα να πηγαίνει όπου επιθυμεί και να κάνει ό,τι επιθυμεί».
Βέβαια όσο και αν ενδέχεται να μην ισχύει η θεωρία της αιτιοκρατίας, ασφαλώς δεν ανατρέπεται τόσο εύκολα. Ας αναλογιστούμε τί θα λέγαμε αν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια τέτοια κατάσταση. Αν βλέπαμε έναν άνθρωπο να επιλέγει όντως ένα από τα τραπέζια, δεν θα μπορούσαμε να είμαστε σίγουροι ότι στο παρελθόν του δεν υπήρχε κάποια αιτιώδης συνάφεια που να εξηγούσε την επιλογή του. Αν παρέμενε στην ίδια θέση και πέθαινε, θα θεωρούσαμε ότι είχε αυτοκτονικές τάσεις ή ότι είχε τρελαθεί. Αυτά όμως είναι πράγματα που γίνονται: οι άνθρωποι και αυτοκτονούν, και τρελαίνονται. Με άλλα λόγια, ακόμη και αν είναι απίθανο να βρεθείτε ανάμεσα σε δυο τέτοια τραπέζια χωρίς τίποτε να σας προδιαθέτει να επιλέξετε το ένα, θα μπορούσατε είτε να έχετε κάποιους καλούς λόγους για να αφήσετε τον εαυτό σας να πεθάνει είτε να βρίσκεστε σε μια κατάσταση στην οποία δεν θα μπορούσατε να ενεργήσετε λογικά, πράγμα που κάποιος εξωτερικός παρατηρητής εύκολα θα χαρακτήριζε ως τρέλα. Φαίνεται λοιπόν ότι η περίπτωση του γαϊδάρου του Buridan δεν μπορεί έτσι εύκολα να καταρρίψει τη θεωρία της αιτιοκρατίας. Το παράδοξο αυτό φαίνεται ότι αποδόθηκε εσφαλμένα στο Jean Buridan, το φιλόσοφο και επιστήμονα του δεκάτου τετάρτου αιώνα ο οποίος είχε ένα εκτενές συγγραφικό έργο επί παραδόξων.
Σχετική Βιβλιογραφία:
Β. Spinoza, παράρτημα στον τόμο με τίτλο Ethics 2 από το πολύτομο έργο The Collected Works Οf Spinoza, μετάφραση και επιμέλεια Edwin Curley, Princeton. New Jersey, Ρrincetοn Uniνersity Press, 1985.
Η απάντηση του Spinoza ήταν : «Αποδέχομαι ασυζητητί ότι υπάρχει το ενδεχόμενο ένας άνθρωπος που θα βρεθεί σε τέτοια λεπτη ισορροπία ... , να πεθάνει από την πείνα και τη δίψα. Αν με ρωτήσουν αν ένας τέτοιος άνθρωπος πρέπει να θεωρείται γάιδαρος , η απάντηση μου είναι ότι δεν γνωρίζω, όπως επίσης δεν γνωρίζω πόσο πρέπει να εκτιμούμε κάποιον που αυτοκτονεί με απαγχονισμό, ... ή τους γελωτοποιούς και τους παλιάτσους.,,» (σελ. 490).
