Στο προηγούμενο άρθρο μας είχαμε αναφερθεί στα κυριότερα σημεία της Ψυχαναλυτικής θεωρίας του Sigmund Freud και προσπαθήσαμε να καταργήσουμε κάποιους μύθους που επικρατούν στην καθημερινότητά μας σχετικά με το περιεχόμενο αυτής της θεωρίας. Σε αυτό το άρθρο θα δούμε ένα πολύ σημαντικό κομμάτι αυτής της θεωρίας, το οποίο χρησιμοποιούμε ασυναίσθητα στην καθημερινή μας ζωή και το οποίο είναι και πολύ χρήσιμο για την ψυχική μας υγεία. Ο λόγος γίνεται για τους μηχανισμούς άμυνας ή όπως είναι εύρυτερα γνωστοί, τις άμυνες. Για να γίνουμε πιο σαφείς ας φέρουμε κάποια παραδείγματα από την καθημερινή ζωή. Έχουμε συναντήσει και έχουμε συζητήσει με πολλούς ανθρώπους, οι οποιοί γίνονται ισχυρογνώμονες ή αρνητικοί και δεν φαίνεται να αποδέχονται άλλες γνώμες πάνω σε κάποια ζητήματα. Ένα άλλο παράδειγμα, αποτελεί το να μας εκμηστηρεύεται ένας φίλος/η μας κάτι που έκανε και το θεωρεί κακό και στην πορεία της συζητήσης να βρίσκει επιχειρήματα για να το απενεχοποιήσει. Αυτά και άλλα τέτοιου είδους περιστατικά είναι που θα ανακαλέσετε και οι ίδιοι και θα μπορέσετε να τα εξηγήσετε και μόνοι σας, αφού δούμε παρακάτω πιο αναλυτικά τις άμυνες που χρησιμοποιούνται πιο συχνά.
Πριν όμως αναφερθούμε στις άμυνες αυτές καθαυτές, πρέπει να εξηγήσουμε το λόγο ύπαρξης και τη χρησιμότητά τους. Σύμφωνα λοιπόν με τη Ψυχαναλυτική θεωρία, το άτομο αντιμετωπίζει μια αγχογόνο κατάσταση όταν μια ορμή του από το ασυνείδητο προσπαθεί να περάσει στο συνειδητό και το υποσυνείδητο, που έχει το ρόλο του ελεγκτή, δεν επιτρέπει στην εν λόγω ορμή να εκφραστεί. Για να μειωθεί το άγχος που δημιουργείται και να επιλυθεί αυτή η σύγκρουση το συνειδητό ενεργοποιεί αυτόματα τις άμυνες. Έτσι το άτομο απαλλάσσεται από το άγχος και γίνεται πιο λειτουργικό στην καθημερινότητά του. Πάμε λοιπόν να δούμε τις πιο πολυχρησιμοποιημένες άμυνες με ένα παράδειγμα για την κάθε μία:
• Εκλογίκευση. Η άμυνα αυτή μπορεί να γίνει κατανοητή από το παράδειγμα που δώσαμε πριν, όπου ένας φίλος/η μας μας εκμηστευρεύται κάτι που κατά τη γνώμη του είναι κακό και κατά τη διάρκεια της συζήτησης βρίσκει επιχειρήματα για να κατευνάσει τη σοβαρότητα της πράξης του/της. Όπως λέει και η ίδια η λέξη, προπαθεί να κάνει να ακούγεται λογικό και σωστό αυτό που έκανε.
• Προβολή. Ο μηχανισμός αυτός συνήθως χρησιμοποιείται από τον εαυτό μας όταν δεν μπορούμε να παραδεχτούμε κάτι αρνητικό για εκείνον. Για παράδειγμα, όταν είμαστε στεναχωρημένοι και λέμε σε κάποιο κοντινό μας πρόσωπο: «Δε φαίνεσαι και πολύ καλά, είσαι στεναχωρημένος;». Με άλλα λόγια προβάλλουμε τη συναισθηματική κατάσταση σε κάποιον άλλον, γιατί δεν μπορούμε να τη διαχειριστούμε.
• Απώθηση. Μια από τις πρώτες άμυνες που αναγνώρισε ο Freud και την οποία χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας, όταν χαρακτηρίζουμε μια παλιά επιθυμία μας ως απωθημένο. Με άλλα λόγια όταν δεν βρίσκουμε άλλο τρόπο να διαχειριστούμε μια ανεπιθύμητη ορμή και απλώς την καταστέλλουμε και προσπαθούμε συνειδητά να την ξεχάσουμε.
• Άρνηση. Μια πολύ συνηθισμένη άμυνα σε περιπτώσεις ατόμων που έχουν χάσει ένα αγαπημένο πρόσωπο και αδυνατούν να δεχτούν αυτήν την απώλεια. Μια φράση που μπορεί να έχουμε ακούσει πολλές φορές ή να την έχουμε πει και οι ίδιοι σε ανάλογη κατάσταση είναι: «Νομίζω ότι θα ανοίξει η πόρτα και θα μπει πάλι μέσα στο σπίτι». Και αυτή αποτελεί μια συνειδητή προσπάθεια να αποφύγουμε το συναισθηματικό φορτίο της συνειδητοποίησης μιας τέτοιας κατάστασης.
• Υπεραναπλήρωση ή αντιδραστική συμπεριφορά ή συμπεριφορά από αντίδραση. Αυτή η άμυνα χρησιμοποιείται συνήθως όταν μετατρέπεται μια ανεπιθύμητη ορμή στην εκ διαμέτρου αντίθετη εκδοχή της. Για παράδειγμα, όταν ένας σύζυγος μισεί τη γυναίκα του αλλά της φέρεται υπερβολικά ευγενικά.
• Μετάθεση. Στη συγκεκριμένη άμυνα μια συμπεριφορά κατευθύνεται λανθασμένα σε άλλο πρόσωπο, όπου μπορεί να εκφραστεί πιο εύκολα. Για παράδειγμα μια μητέρα που είναι εχθρική απέναντι στο σύζυγό της, αλλά δεν μπορεί να εκφράσει αυτά τα συναισθήματα και γίνεται επιθετική προς τα παιδιά της.
• Μετουσίωση. Μια πολύ εποικοδομητική και δημιουργική άμυνα, καθώς μια μη αποδεκτή ορμή μετουσιώνεται σε κάτι πιο κοινωνικά αποδεκτό. Ένα παράδειγμα είναι η επιθετικότητα που μπορεί να μετατραπεί σε ενασχόληση με μια βίαιη αθλητική δραστηριότητα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλοι οι αθλητές τέτοιων σπορ χρησιμοποιούν αυτήν την άμυνα.
• Αλτρουϊσμός. Η γνώστη συμπεριφορά, όπου προσφέρουμε ανιδιοτελώς στον συνάθρωπό μας και που την έχουμε παρατηρήσει σε πολλούς ανθρώπους, ο Freud τη θεωρούσε μηχανισμό άμυνας.
• Χιούμορ. Ένας άνθρωπος με χιούμορ, πέρα από την ευχάριστη ατμόσφαιρα που μπορεί να προσφέρει και την οξυδέρκεια που τον χαρακτηρίζει, τον βοηθά να ξεπερνά και το άγχος που έχει σχετικά με κάποια εσωτερική σύγκρουση, καθώς τα αστεία που λέει μπορεί να έχουν να κάνουν με αυτήν. Επίσης, μια άλλη πλευρά αυτής της διαχείρισης φαίνεται και στην ικανότητά του να αυτοσαρκάζεται.
Κάνοντας μια συνολική αποτίμηση των μηχανισμών άμυνας πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι ο Freud θεώρουσε το χιούμορ, τον αλτρουϊσμό, την απώθηση και τη μετουσίωση ως άμυνες των συναισθηματικά υγιών ενηλίκων. Βέβαια αυτό που πρέπει να τονίσουμε, για να είμαστε ειλικρινείς, είναι πως γενικότερα η χρήση αμυνών δεν είναι και ο πιο λειτουργικός τρόπος αντιμετώπισης των συγκρούσεων που βιώνουμε. Ο πιο λειτουργικός και ο πιο αποτελεσματικός τρόπος είναι πάντα η κατά πρόσωπο αντιμετώπιση. Η ενεργοποίηση όμως κάποιας άμυνας μπορεί να υποδηλώνει και το γεγονός ότι δεν είμαστε έτοιμοι να κοιτάξουμε το πρόβλημα κατάματα και με τη χρήση ενός μηχανισμού το αναβάλλουμε. Γιατί σύμφωνα και με τα λεγόμενα των ψυχοθεραπευτών δεν πρέπει ποτέ να προσπαθείς να σπάσεις κάποιους μηχανισμούς άμυνας, χωρίς να έχεις βρει πρώτα τους καταλληλότερους για να τους αντικαταστήσεις.
Πηγές:
Μαλικιώση – Λοΐζου Μ., Συμβουλευτική Ψυχολογία (1998). Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.
