«Το παιδί παίζει απ΄ τη στιγμή σχεδόν που θ' ανοίξει τα μάτια του», γράφει ο Aragon. «Δεν αναρωτιέται αν το παιχνίδι είναι άσκοπο, όπως δεν αναρωτιέται και για τη σκέψη. Γιατί το παιχνίδι είναι μια μορφή της σκέψης, υπάρχει μάλιστα μια στιγμή που είναι όλη κι όλη η σκέψη. Στο παιχνίδι, το παιδί φέρνει τη ζωή στα μέτρα του, στην αρχή μονάχο του, πιο έπειτα με τους συνομήλικούς του. Το παιχνίδι του ενήλικου διαφέρει από τα παιδικά παιχνίδια, όπως διαφέρει η ώριμη ηλικία από την παιδική, αυτό είναι όλο!!.» Έχουμε τη τύχη σα λαός, να διαθέτουμε αυτό το αδιάλειπτο παιχνίδι, τον Καραγκιόζη, για κάθε ηλικία και για κάθε περίσταση...
Πού γεννήθηκε ο Καραγκιόζης; Από πού ξεκίνησε; Ο Τούρκος θεατρολόγος Μεντίν Αντ τοποθετεί την πρώτη παράσταση Καραγκιόζη στην Αίγυπτο. Εκεί, είδαν οι Τούρκοι για πρώτη φορά Καραγκιόζη, το 1517, και αποφάσισαν να τον εισαγάγουν και να τον βαπτίσουν συμπατριώτη τους. Με την τεράστια οικονομική του δύναμη, ο σουλτάνος έφερε στην Κωνσταντινούπολη τους διασημότερους Αιγύπτιους καραγκιοζοπαίχτες. Στην ίδια πόλη, έμενε μια πανσπερμία λαών, θρησκειών και εθνοτήτων, από Έλληνες και Εβραίους μέχρι Αρμένηδες και Σλάβους. Στην αρχή, είχε θρησκευτικό χαρακτήρα και τα θέματά του ήταν ηθικοδιδακτικά.
Τον 16° αιώνα, είναι πλατιά διαδεδομένο στην Οθωμανική αυτοκρατορία κι αποτελεί τη μόνη θεατρική λύση αφού η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει το θέατρο με ανθρώπους ή και την απλή ανθρώπινη αναπαράσταση. Το κοινό του αποτελείται αποκλειστικά από άντρες εκτός από τις περιπτώσεις που η παράσταση γίνεται σε σπίτι, όπου επιτρέπεται η παρακολούθηση και στις γυναίκες. Ο τούρκικος Καραγκιόζης ήταν βωμολόχος. Πιστεύεται ότι διέθεται ένα τεράστιο φαλλό που οι Έλληνες αντικατέστησαν με το μακρύ του χέρι για λόγους ευπρέπειας. Θρύλοι βέβαια για την υπόσταση του Καραγκιόζη υπάρχουν πολλοί. Θα αναφέρω δύο από αυτούς.
Ο 1ος θρύλος, κατά την Τούρκικη παράδοση λέει, πως ο Χατζηαβάτης και ο Καραγκιόζης συμμετείχαν στην κατασκευή ενός τζαμιού για τον σουλτάνο Ορχάν (1326 — 1359), ο πρώτος ως επιστάτης και ο δεύτερος ως εργάτης. Οι διάλογοι των δύο ανδρών ήταν τόσο διασκεδαστικοί ώστε οι υπόλοιποι εργάτες σταματούσαν την εργασία τους και τους παρακολουθούσαν. Όταν ο σουλτάνος πληροφορήθηκε την καθυστέρηση των εργασιών, διέταξε το θάνατο του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη. Αργότερα, μετάνιωσε για την πράξη του και ο Σεΐχ Κιουστερί δημιούργησε τις φιγούρες των δύο ηρώων με σκοπό να παρηγορήσει τον σουλτάνο. Σήμερα, στην Προύσα, υπάρχει ένα μνημείο (τάφος) του Καραγκιόζη και του Χατζηαβάτη.
Ο 2ος θρύλος για τον Καραγκιόζη αναφέρεται στην ιστορία ενός Έλληνα από την Ύδρα, του Γ. Μαυρομάτη και τοποθετείται χρονολογικά περίπου τον 18ο αιώνα. Ο Μαυρομάτης, λέγεται ότι ήλθε στην Τουρκία από την Κίνα με το θέατρο σκιών του. Αποφασίζοντας να εγκατασταθεί πλέον μόνιμα στην Πόλη, προσάρμοσε τόσο τη ζωή του όσο και το θέατρό του στα ήθη των Τούρκων. Έτσι, ονόμασε τον πρωταγωνιστή του Καραγκιόζ, προέκταση στα ελληνικά Καραγκιόζης, που στα τούρκικα σημαίνει μαυρομάτης. Ο Μαυρομάτης πέθανε στην Τουρκία και πληροφορίες αναφέρουν ότι είχε βοηθό του τον Γιάννη Μπράχαλη, τον πρώτο καλλιτέχνη του είδους που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
H UNESCO το 2010 συνεδρίασε στο Αμπού Ντάμπι για το θέμα της υπηκοότητας του Καραγκιόζη. Κατέληξε, με παρούσες σ' εκείνη τη συνεδρίαση έξι χώρες: Τουρκία, Εσθονία, Μεξικό, Βόρεια Κορέα, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και Κένυα... και με βάση την εισήγηση του υπουργείου Πολιτισμού της Τουρκίας, όπου υποστήριζε πως τόσο ο Καραγκιόζης όσο και ο Χατζηαβάτης είναι Τούρκοι, να παραχωρήσει κατ' αποκλειστικότητα την τουρκική υπηκοότητα στον Καραγκιόζη.
Κάθε χώρα όμως είναι πιθανόν να έχει και έναν "Καραγκιόζη". Εδώ, στην Ελλάδα o Καραγκιόζης ανδρώθηκε στα επιδέξια χέρια του Μίμαρου, του Θοδωρέλλου, του Ρούλια,του Μέμου, του Μόλλα, του Χαρίδημου, του Μανωλόπουλου, αποκτώντας από το 1910 και μετά το χαρακτήρα της αθηναϊκής σκηνής που περιόδευε και στην επαρχία. Έχοντας εξαγνιστεί από τα στοιχεία του αντίστοιχου τουρκικού θεάτρου σκιών και αντλώντας από τους μύθους του Ελληνισμού και την νεότερη λαϊκή ποίηση, το ελληνικό θέατρο του Καραγκιόζη αποτέλεσε το πρωτόλειο πλαίσιο δημιουργίας της νεοελληνικής κωμωδίας.
Τις ειρηνικές περιόδους, το καραγκιοζοθέατρο λειτουργούσε ως βαρόμετρο των προβλημάτων και των αιτημάτων των λαϊκών τάξεων. Γι αυτό και υπήρχε μια σχέση αφοσίωσης του κόσμου με τους παίκτες του Καραγκιόζη. Τον χειμώνα στα καφενεία και τα καλοκαίρια στις μάντρες, ο Καραγκιόζης έδινε χρόνο με τον χρόνο μάθημα επιβίωσης. Έργα με συνήθη διάρκεια μιας ώρας, με τα τραγούδια (τσάμικα, καντάδες και ρεμπέτικα) και τις μουσικές, κρατούσαν δυόμιση ώρες, μια γνήσια λαϊκή μυσταγωγία.
Στη δικτατορία, ο Καραγκιόζης δίνει το δικό του αγώνα αφού στον ελεύθερο λόγο του δεν χωράει λογοκρισία, μπορεί να λέει τα πράγματα με το όνομά τους. Η τηλεόραση και οι σύγχρονες συνθήκες ζωής έρχονται να δώσουν καίριο πλήγμα στο θέατρο του Καραγκιόζη κι, έτσι στη δεκαετία του ’70, φαίνεται πως η τέχνη του Καραγκιόζη εξαφανίζεται. Σήμερα, τα μόνιμα θέατρα Καραγκιόζη είναι λιγοστά. Διάφοροι σύλλογοι και δήμοι διοργανώνουν περιστασιακές εκδηλώσεις και μερικές φορές περιλαμβάνουν στο πρόγραμμά τους παραστάσεις του θεάτρου σκιών. Οι καραγκιοζοπαίχτες όμως είναι ελάχιστοι και προσπαθούν να κρατήσουν ζωντανή τη λαϊκή μας παράδοση, μαζί με διάφορα μουσεία που συγκεντρώνουν υλικό από φιγούρες, εργαλεία, παραστάσεις, βιβλία, φυλλάδια, αφίσες και ρεκλάμες ώστε οι επισκέπτες να μαθαίνουν την πορεία και την εξέλιξη της λαϊκής μας τέχνης.
Ο Καραγκιόζης είναι εναντίον του κράτους και του κατεστημένου με τον δικό του τρόπο. Δεν είναι βίαιος, αλλά το χιούμορ του σπάει κόκκαλα. Ένα από τα πολλά πλεονεκτήματα αυτού του ήρωα των σκιών είναι ότι σε κάθε έργο του τοποθετεί δυνάμεις εναντιωμένες: ηθικές και ανήθικες - καταπιεστικές και απελευθερωτικές - τη φτώχεια και τον αλαζονικό πλούτο - τη χλιδή και τη κακομοιριά - τον έρωτα και την καρπαζά - το φόνο και την ανάσταση του γέλιου - το παράδοξο και το κατεστημένο - τη δυσκολία και την εφευρετικότητα. Τέλος, και το σπουδαιότερο, την αμφισβήτηση του εθνικιστικού μονολόγου των σχολείων και των αφεντάδων: στον Καραγκιόζη παρουσιάζεται κάθε εθνικότητα με τα κουσούρια, αλλά και τα προτερηματά της. Θαυμάσιο φροντιστήριο...
Πηγές:
1. http://66dim-patras.ach.sch.gr
