Βίος και έργο
Ο Benedict de Spinoza (24 Νοεμβρίου 1632 - 17 Φεβρουαρίου 1677), γνωστός ως Baruch Spinoza, γεννήθηκε στο Άμστερνταμ, από Πορτογάλους γονείς, οι οποίοι ήταν αρκετά εύποροι και είχαν μεταναστεύσει στην Ολλανδία. Η μητέρα του πέθανε, όταν ο ίδιος ήταν 6 ετών. Ο Spinoza, παράλληλα με τις σχολικές του σπουδές, παρακολούθησε μαθήματα Λατινικής και Γερμανικής γλώσσας, ενώ υπήρξε ανήσυχο πνεύμα από νεαρή ηλικία. Γενικώς, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής ως μαθητής και αυτό δεν άφηνε αδιάφορους τους Ραβίνους της Εβραϊκής κοινότητας Πορτογάλων, στην οποία άνηκε και η οικογένεια του Σπινόζα. Οι Ραβίνοι της εν λόγω κοινότητας τον προόριζαν ως διάδοχο τους, Ραβίνο. Ο ίδιος βέβαια, 
διέψευσε τις προσδοκίες τους, όταν επιδόθηκε στην άσκηση κριτικής για θέματα της Εβραϊκής γραμματείας. Ως συνέπεια ακολούθησε ο αφορισμός του (με την πράξη του cherem), στις 27 Ιουλίου 1656, από την Εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ.
Μετά το 1660, ο Spinoza ασχολήθηκε πιο συστηματικά με την φιλοσοφία, ενώ ιδιαίτερη επιρροή στην φιλοσοφική του σκέψη άσκησε ο χριστιανός, πρώην ιησουίτης Φραντσίσκους φαν ντεν Έντεν, ο οποίος τον μύησε και στην φιλοσοφία του Καρτέσιου, στην οποία αργότερα, άσκησε κριτική. Επαγγελματικά, για να εξασφαλίσει τα προς το ζην, ο Spinoza, ασχολήθηκε με τη λείανση φακών των γυαλιών, των μικροσκοπίων και των τηλεσκοπίων. Η ενασχόληση του Spinoza με την φιλοσοφία έγινε πιο συστηματική, όταν εγκαταστάθηκε στο Λέιντεν (κοντά στο Ράινσμπουργκ) και κυρίως, με τους τομείς της μεταφυσικής, της ηθικής και της επιστημολογίας. Εκεί, συνέγραψε την Πραγματεία του για την Διόρθωση της Νόησης και την Πραγματεία του περί του Θεού, του Ανθρώπου και της Ευημερίας. Μετά το 1663, εγκαταστάθηκε στο Βόομποργκ, κοντά στην Χάγη, όπου έως το 1665, ασχολείται με το έργο του Ηθική, ενώ το 1670, δημοσιεύει την Θεολογικοπολιτική του Πραγματεία, η οποία συγκαταλέχθηκε στον κατάλογο των «απαγορευμένων» βιβλίων το 1674. Το 1675, ο Spinoza ολοκληρώνει το έργο του «Ηθική».
Ο Spinoza, επηρεασμένος από την πολιτική και κοινωνική κατάσταση στην Ολλανδία, επιδόθηκε στην ενασχόληση και με την πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Προχωρεί μάλιστα και στη συγγραφή της Πολιτικής του Πραγματείας, η οποία έμεινε ημιτελής, λόγω του θανάτου του, το 1677. Βέβαια, οι φίλοι του δημοσίευσαν και αυτό το έργο του και άλλα αδημοσίευτα έργα του Spinoza μετά το θάνατό του.
Θεωρία και απόψεις
Ο Baruch Spinoza θεωρείται ένας από τους εκπροσώπους του ορθολογισμού του 17ου αιώνα. Θεωρείται συνεχιστής του Καρτέσιου (Renie Descartes), εφόσον και ο ίδιος ασχολήθηκε με το πρόβλημα της σχέσης της ύλης και του πνεύματος. Αμφισβήτησε τις απόψεις του Καρτέσιου (Renie Descartes) περί αντίθεσης του πνεύματος, δηλαδή της ψυχής και της ύλης, δηλαδή του σώματος. Ο Spinoza διατύπωσε την άποψη ότι το πνεύμα και η ύλη βρίσκονται σε αλληλοσυνάφεια και αλληλεπίδραση και εκφράζουν μία κοινή υπόσταση. Το πνεύμα και η ύλη δεν ανάγονται το ένα στο άλλο, ούτε συνδέονται μεταξύ τους, αλλά αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Παρομοιάζει μάλιστα τις δύο έννοιες με ένα κάτοπτρο, όπου οι κοίλες του επιφάνειες δεν συνδέονται, αλλά βρίσκονται σε πλήρη συνάφεια.
Ο Spinoza θεωρούσε ότι το πρόβλημα της αλληλεπίδρασης των δύο παραπάνω εννοιών, δεν υφίσταται, διότι και οι δύο έννοιες, καθώς και οι έννοιες του χώρου ή της συνείδησης, αποτελούν τις υποστάσεις μίας ενιαίας Ουσίας. Αυτή η Ουσία είναι ο Θεός και είναι ασύλληπτος από τον άνθρωπο. Ο Θεός ως άπειρη και αιώνια Ουσία αποτελείται από πεπερασμένα κατηγορήματα. Μέσα στα εν λόγω κατηγορήματα ανήκει και ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους, ο οποίος δεν μπορεί να συλλάβει την Ουσία, δηλαδή τον Θεό, αλλά μπορεί να συλλάβει μόνο δύο κατηγορήματα της, το πνεύμα και την ύλη. Ο Θεός αποτελεί την μόνη αιτία ύπαρξης των πραγμάτων.
Ως πεπερασμένο ον, ο άνθρωπος δεν μπορεί, σύμφωνα με τον Spinoza, να συλλάβει την Ουσία, αλλά τον τρόπο με τον οποίο η Ουσία, δηλαδή ο Θεός, εμφανίζεται στα πράγματα. Γι’ αυτό τον λόγο, υπάρχουν πολλοί τρόποι, δηλαδή διαφορετικές οπτικές γωνίες, με τις οποίες ο Θεός εμφανίζεται στα πράγματα. Ένας τέτοιος τρόπος εμφάνισης του Θεού 
είναι και ο άνθρωπος με δύο υποδιαιρέσεις του τρόπου, ως τρόπος έκτασης και ως τρόπος σκέψης. O Spinoza θεωρούσε ότι ο Κόσμος και ο Θεός είναι το ίδιο πράγμα, έχοντας μία πανθεϊκή αντίληψη, αν και κατηγορήθηκε ως άθεος.
Εκτός από θέματα περί Θεού και ύπαρξης των ανθρώπων, ο Spinoza ως ορθολογιστής φιλόσοφος δεν θα μπορούσε να μην ασχοληθεί και με την επιστήμη και την γνώση. Θεωρούσε ότι η επιστήμη πρέπει να διερευνά τον κόσμο από την σκοπιά της αιωνιότητας, όπως ακριβώς και ο Θεός βλέπει τον κόσμο. Για να μπορούν λοιπόν και οι άνθρωποι να συμμετέχουν στο ελάχιστο, σ’ αυτό τον θεϊκό νου, πρέπει να μελετούν τον κόσμο με βάση την αιωνιότητα. Βασική μέθοδο μελέτης θεωρούσε ότι είναι η επιστήμη των Μαθηματικών. Μέσα από αυτή οι άνθρωποι, ανακαλύπτουν αναγωγικά την γνώση και την αλήθεια με αυστηρό συλλογιστικό τρόπο, αποφεύγοντας τις διαστρεβλώσεις της φαντασίας ή του συναισθήματος.
Την γνώση ο Spinoza την διέκρινε σε τρία ιεραρχικά δομημένα είδη. Το πρώτο είναι η ανεπαρκής γνώση, η οποία είναι αποτέλεσμα της εμπειρίας (opinio), το δεύτερο είναι η κοινή γνώση (ratio), βάσει της οποίας γνωρίζουμε τα χαρακτηριστικά ενός πράγματος και όχι την ουσία του. Το τρίτο είδος είναι η ενόραση (scientia intuitiva), δηλαδή η γνώση των αιτιών των πραγμάτων, δηλαδή των κατηγορημάτων του Θεού. Οι άνθρωποι από την γέννηση τους προσανατολίζονται στη γνώση αυτών των αιτιωδών σχέσεων. Σ’ αυτή τη γνώση εμπλέκεται και η φύση, η οποία διέπεται από σχέσεις αιτίας - αποτελέσματος και όλα λειτουργούν μέσα από αιτιατές σχέσεις. Ακόμα και ο κόσμος είναι ένα σύστημα που φέρει την αιτία της ύπαρξής του.
Ως ορθολογιστής φιλόσοφος, ο Spinoza προσπάθησε με ορθολογικούς όρους να ερμηνεύσει έννοιες, όπως ο Θεός, ο Κόσμος, η Επιστήμη, η Γνώση και η Φύση. Επηρεασμένος αρκετά από τον Καρτέσιο (Renie Descartes), αλλά και έχοντας ως υπόβαθρο την εβραϊκή γραμματεία, αναδείχτηκε ιδιαίτερα ανατρεπτικός ως προς τις αντιλήψεις του και τη Θεωρία του. Γι’ αυτό τον λόγο, δέχτηκε και αρκετή κριτική, η οποία έφτανε στα όρια της ακραίας αντιπαράθεσης. Ένας από του φιλοσόφους, οι οποίοι αντιτάχθηκαν στις απόψεις του Spinoza, ήταν ο Berkeley, ο οποίος αρνιόταν την εμπειρική θεμελίωση της έννοιας του Θεού, αλλά και ο Hume, ο οποίος αρνιόταν την αντικειμενική υπόσταση και πραγματικότητα, ακόμα και με την θεολογική έννοια.
Ο Spinoza επηρέασε βέβαια και τους μετέπειτα φιλοσοφικούς στοχαστές του 17ου και του 18ου αιώνα, οι οποίοι συνέχισαν τον φιλοσοφικό στοχασμό και την αναζήτηση της αιτίας ύπαρξης, αλλά και ερμηνείας του κόσμου, όπως τον Leibniz, τον Locke και τον Hegel, ενώ έγινε προσπάθεια να συνδεθούν οι ελευθεριάζουσες απόψεις του Spinoza για τα ανθρώπινα όντα με τις απόψεις του Karl Marx αργότερα, περί ελευθερίας των ανθρώπων.
Επίλογος
O Spinoza αποτέλεσε βασικό εκπρόσωπο του ρεύματος του ορθολογισμού του 17ου αιώνα και μάλιστα του ακραίου ορθολογισμού. Αν μπορούσαμε να πούμε ότι όλες οι θεωρίες και τα ρεύματα διέπονται και από ακραίες ιδέες και θεωρίες, ο ορθολογισμός άγγιξε αυτά τα άκρα, με τον Spinoza, ο οποίος προσπάθησε να εξηγήσει την ύπαρξη του κόσμου, της φύσης αλλά και του Θεού, με μία λογική και αιτιοκρατική επιστημολογία. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τον Spinoza, όχι απλά ορθολογιστή, αλλά ως υπερορθολογιστή. Οι απόψεις του για την ύπαρξη του Θεού, ως την μοναδική ουσία, είναι ενδιαφέρουσες και διανοίγουν νέους τρόπους σκέψης. Διαβάζοντας κάποιος τις ιδέες του Spinoza, ανακαλύπτει μία νέα θεώρηση για τον κόσμο, πέρα από τα όρια που θέτουν οι θρησκείες και οι ίδιοι οι άνθρωποι. Ο Spinoza βασίστηκε αποκλειστικά στην δύναμη του μυαλού του ανθρώπου, με την οποία μπορεί να συλλάβει και να κατανοήσει την αιτία της ύπαρξης του κόσμου αλλά και του ίδιου του εαυτού του. Η επαφή με τη φιλοσοφική σκέψη του Spinoza αποκαλύπτει την μοναδική δύναμη του ανθρώπινου μυαλού να δώσει εξηγήσεις στο πρόβλημα της αιτίας της ύπαρξης του και ενώ αποκαλύπτεται ως ένα απλό ον, το οποίο είναι κατώτερο από τον Θεό, μπορεί ωστόσο να συλλάβει την γνώση του, έστω και κάποιων πτυχών του.
Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσα η χρήση αποκλειστικά της λογικής σκέψης, προκειμένου να δοθούν απαντήσεις ακόμα και σε μεταφυσικά θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο, από τους αρχαίους ακόμα χρόνους. Η επαφή με τον φιλοσοφικό στοχασμό του Spinoza, ως ακραίου ορθολογικού στοχασμού, μπορεί να διανοίξει σε κάποιον νέους τρόπους σκέψης, σχετικά με την ύπαρξή του, αλλά και όλα τα μεταφυσικά ζητήματα που ενδεχομένως να τον απασχολούν και για τα οποία εξέφρασε φιλοσοφικούς στοχασμούς ο Spinoza.
Πηγές:
1. Δόικος, Παναγιώτης: Spinoza. Φαντασία, γνώση και προφητεία. «Ελληνικά Γράμματα», Αθήνα, 2000.
2. Σπινόζα Μπαρούχ, 2009, Ηθική, (μτφρ. Ευάγγελος Βανταράκης, εισ. Βασιλική Γρηγοροπούλου), εκδ. Εκκρεμές.
3. Σπινόζα Μπαρούχ, 2000, Πολιτική πραγματεία, (μτφρ. Α. Ι. Στυλιανού) Πατάκης, Αθήνα.
4. http://www.u-topia.gr/: στις 28/3/2013.
5. http://www.politikokafeneio.com/: στις 28/3/2013.
