Το ζήτημα του ελεύθερου χρόνου
Έχουν δοθεί, κατά καιρούς, διάφοροι ορισμοί για τον ελεύθερο χρόνο. Ορισμένοι θεωρούν ότι ο ελεύθερος χρόνος είναι αντιστάθμισμα της δουλειάς ή ότι είναι κατώτερος της δουλειάς ή μερικές φορές ανώτερος από αυτήν. Σε γενικές γραμμές, από τους περισσότερους ερευνητές, ο ελεύθερος χρόνος εξετάζεται σε σχέση με την εργασία ενώ υπάρχει και μία μερίδα επιστημόνων που τον θεωρούν ανεξάρτητο και ασυμβίβαστο.
Η Αριστοτελική άποψη
Ένας από τους πρώτους φιλόσοφους που ασχολήθηκαν και μίλησαν ελεύθερα για τον ελεύθερο χρόνο ήταν ο Αριστοτέλης. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, σχόλη (δηλαδή έλλειψη ασχολίας) είναι η διαθεσιμότητα του χρόνου και η απουσία της αναγκαιότητας να είναι κάποιος απασχολημένος. Η απουσία αυτή οδηγεί σε μια ζωή περισυλλογής και πραγματικής αλήθειας. Την εποχή βέβαια του Αριστοτέλη, ο ελεύθερος χρόνος είχε νόημα μόνο για τους ελεύθερους ανθρώπους και όχι για τους δούλους και τις γυναίκες, οι οποίοι έπρεπε να δουλεύουν συνέχεια και να συντηρούν τα του οίκου. Με αυτή την έννοια, ο ελεύθερος χρόνος αντιπαρατίθεται όχι τόσο στην εργασία αλλά στη δουλεία. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε, επίσης, ότι η σχόλη αποτελούσε την ευκαιρία για την καλλιέργεια του πνεύματος και τη λήψη παιδείας ανώτερης από αυτή της σχολικής εκπαίδευσης. Σε καμία περίπτωση, ο ελεύθερος χρόνος δεν συνδεόταν απλώς με απαλλαγή από επίπονες χειρωνακτικές εργασίες ή οκνηρό και άνετο βίο. Και πάλι βέβαια, ο φιλόσοφος αναφέρεται στον ελεύθερο άντρα πολίτη ο οποίος κατέχει το δικαίωμα του ελεύθερου χρόνου.
Η Πλατωνική άποψη
Ο Πλάτωνας υποστήριζε ότι το πρόβλημα του ελεύθερου χρόνου τίθεται μόνο στα παιδιά και στους νέους. Πίστευε ότι οι άνθρωποι έπρεπε να αφιερώνουν το μεγαλύτερο μέρος από τον ελεύθερο χρόνο τους σε ιεροτελεστίες προς εξευμένιση των θεών και τον υπόλοιπο σε ψυχαγωγία και αναψυχή.
Νεότερες φιλοσοφικές προσεγγίσεις του ελεύθερου χρόνου
Ο φιλόσοφος και μάρτυρας Τζιορντάνο Μπρούνο πίστευε στην αξία της ''αξιέπαινης και τιμημένης τεμπελιάς'', καθώς και στην αξία του κόπου και της δουλειάς. Υποστήριζε ότι ο κόπος πρέπει να εξυπηρετεί την τεμπελιά, αλλά και ο κόπος πρέπει να υποστηρίζεται από την τεμπελιά.
Ο Προυντόν γράφει χαρακτηριστικά για τον ελεύθερο χρόνο: ''Ο άνθρωπος, αφού διατρέξει την τροχιά της εξειδίκευσής του, αφού εξουσιάσει και εκπαιδεύσει τους άλλους, θα θελήσει να σκύψει ο ίδιος στον εαυτό του και να συγκεντρώσει τη σκέψη του. Τότε, με την προϋπόθεση ότι θα έχει εξασφαλίσει το ημερομίσθιο, ικανοποιημένος από όσα θα έχει δοκιμάσει, θα αφήσει σε άλλους τα μεγάλα σχέδια και τις λαμπρές θέσεις και θα αφεθεί στις ονειροπολήσεις που θα διευκολύνονται από τη φύση της μερικής απασχόλησης''.
Ο Μαξ Βέμπερ ισχυρίζεται ότι ο χρόνος είναι πολυτιμότατος γιατί κάθε χαμένη ώρα κόβεται από μια εργασία που θα μεγάλωνε τη δόξα του Θεού. Ακόμα και ο παθητικός στοχασμός δεν έχει καμία αξία, αν γίνεται εις βάρος της καθημερινής εργασίας.
Υλιστική προσέγγιση του ελεύθερου χρόνου
Σύμφωνα με τον Thorstein Veblen, ο ελεύθερος χρόνος είναι σύμβολο της κοινωνικής προέλευσης και τάξης. Ο συγκεκριμένος φιλόσοφος υποστήριζε ότι ο ελεύθερος χρόνος δεν σχετίζεται με την πνευματική περισυλλογή, αλλά με τους πλούσιους που δίνουν νόημα στον εαυτό τους μέσα από τα αγαθά, τα χρήματα και το χρόνο που διαθέτουν. Η διαπίστωση αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς μεγάλο μέρος των συνανθρώπων μας δίνει και παίρνει νόημα στη ζωή μέσα από τα χρήματα και τα υλικά αγαθά.
Ο Καρλ Μαρξ μίλησε για τον ελεύθερο χρόνο ως το χρόνο μέσα στον οποίο αναπτύσσεται η ατομικότητα και αυξάνεται η καλλιτεχνική και επιστημονική συγκρότηση και ανάπτυξη των ατόμων. Ελεύθερος χρόνος, κατά τον Μαρξ, σημαίνει ολοκληρωμένη ανάπτυξη του ατόμου, το οποίο παράγει σταθερό κεφάλαιο. Το κεφάλαιο αυτό είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.
Η κοινωνιολογική προσέγγιση του ελεύθερου χρόνου
Ο Dumazedier είναι γνωστός και ως ο πατέρας της κοινωνιολογίας του ελεύθερου χρόνου γράφοντας το κλασσικό έργο: "Προς έναν πολιτισμό του ελεύθερου χρόνου". Μετά από διαρκείς έρευνες της ερευνητικής του ομάδας, ο Dumazedier όρισε τον ελεύθερο χρόνο ως ''ένα σύνολο ενασχολήσεων στις οποίες το άτομο επιδίδεται με τη θέλησή του, αποβλέποντας στην ανάπαυση, στην αναψυχή ή την ελεύθερη μόρφωση και πληροφόρησή του, στην ανάπτυξη της κοινωνικής του συμμετοχής ή της δημιουργικής του ικανότητας, μετά την εκπλήρωση των επαγγελματικών, των οικογενειακών και των κοινωνικών του υποχρεώσεων". Ο Dumazedier θεωρούσε πολύ σημαντική την εύρεση της ισορροπίας μεταξύ του χρόνου εργασίας, του χρόνου που αφιερώνουμε για το σπίτι και του χρόνου της πραγματικής συγκρότησης.
Ο Ντέιβιντ Ρίσμαν, καθηγητής κοινωνιολογίας του Χάρβαντ, όρισε τον ελεύθερο χρόνο ως ''ένα χρόνο στη διάρκεια του οποίου εκτιθέμεθα σε οτιδήποτε μας καλεί να αποκτήσουμε νέες καταναλωτικές προτιμήσεις, πράγμα που καθιστά αναγκαία την εξεύρεση νέων πηγών εισοδήματος''.
Ο Ζωρζ Φρίντμαν, κοινωνιολόγος της εργασίας, πίστευε ότι ο ελεύθερος χρόνος θεωρείται συμπλήρωμα της εργασίας για τα άτομα που βρίσκουν κάποιο ενδιαφέρον στη δουλειά τους και αντιστάθμισμα της εργασίας για τα άτομα που δεν βρίσκουν κανένα ενδιαφέρον στην εργασία τους.
Ο Durkheim πίστευε ότι η ανάπτυξη του ελεύθερου χρόνου εξαρτάται από τη λειτουργία, τη θέση και το τμήμα της εργασίας. Όπως αναπτύσσεται η πραγματική ζωή, αναπτύσσεται και η ψυχαγωγία, τα αθλήματα κ.τ.λ.
Η γαλλίδα κοινωνιολόγος Νικόλ Σαμυέλ υποστηρίζει στο βιβλίο της με τίτλο ''Ο ελεύθερος χρόνος: ένας κοινωνικός χρόνος'' ότι ''ο ελεύθερος χρόνος μεταμορφώνει τις κοινωνικές διαδικασίες, καθώς στη διάρκειά του διαδραματίζονται συγκρούσεις και αγώνες που αποβλέπουν σε αλλαγές των κοινωνικών δομών''.
Πώς μπορεί ο άνθρωπος τελικά να απολαύσει τον ελεύθερό του χρόνο;
Ο χρόνος αποτελεί μια σουρεαλιστική ίσως έννοια. Αν υπάρχει χρόνος για να κάνουμε πράγματα για τον εαυτό μας και τους αγαπημένους μας ανθρώπους ή να πάμε σε μέρη που μας ευχαριστούν και μας κάνουν ευτυχισμένους, τότε ''έχουμε χρόνο'' για να είμαστε ευτυχισμένοι. Όταν όμως δε μπορούμε να ευχαριστηθούμε κάτι από τα παραπάνω, τότε ''δεν έχουμε χρόνο''. Ο ελεύθερος χρόνος είναι ίσως το βασίλειο της ελευθερίας του ανθρώπου από την καθημερινότητα. Η δημιουργική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες προϋποθέσεις κατάκτησης της πραγματικής ευτυχίας και της ψυχικής ηρεμίας που τόσο πολύ λείπουν από το σύγχρονο άνθρωπο.
ΠΗΓΕΣ
1. Μιχαλοπούλου, Κ. (2006), Ελεύθερος χρόνος, Δαπάνες για διασκέδαση και ψυχαγωγία των ελληνικών νοικοκυριών, Χαροκόπειο Πανεπιστημιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Αθήνα.
