Το πείραμα του Μίλγκραμ είναι ένα από τα πιο γνωστά αντιδεοντολογικά πειράματα της ψυχολογίας, ουσιαστικά μια «φάρσα» που ξεγύμνωνε την ανθρώπινη ψυχή. Το 1961, ο είκοσι εφτάχρονος Στάνλει Μίλγκραμ, επίκουρος καθηγητής ψυχολογίας στο Γέιλ, αποφάσισε να μελετήσει την υπακοή στην εξουσία. Είχαν περάσει λίγα μόνο χρόνια από τα φρικτά εγκλήματα των Ναζί και γινόταν μια προσπάθεια κατανόησης της συμπεριφοράς των απλών στρατιωτών και αξιωματικών των SS, οι οποίοι είχαν εξολοθρεύσει εκατομμύρια αμάχων. Η ευρέως αποδεκτή εξήγηση -πριν το πείραμα του Μίλγκραμ- ήταν η αυταρχική τευτονική διαπαιδαγώγηση και η καταπιεσμένη -κυρίως σεξουαλικά- παιδική ηλικία των Γερμανών.
Όμως ο Μίλγκραμ ήταν κοινωνικός ψυχολόγος και πίστευε ότι αυτού του είδους η υπακοή -που οδηγεί στο έγκλημα- δεν μπορεί να είναι αποτέλεσμα μόνο της προσωπικότητας, αλλά περισσότερο των πιεστικών συνθηκών. Και το απέδειξε κάνοντας τη «φάρσα» του. Τα συμπεράσματά του για τον τύπο ανθρώπου, που παράγει ένα εκπαιδευτικό σύστημα που στηρίζεται σε Μπιχεβιοριστικές αρχές, ήταν εντυπωσιακά. Συγκεκριμένα η αρχή της ενίσχυσης (θετικής ή αρνητικής), όταν αξιοποιείται πλήρως, τρομάζει με τα αποτελέσματά της. Το πείραμα έγινε στο Πανεπιστήμιο VALE, σε ένα ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Υπήρχαν τρεις διαφορετικοί ρόλοι γι’ αυτούς που συμμετείχαν στο πείραμα: Ο ρόλος του μαθητή, του διευθυντή πειράματος και του δασκάλου. Το ίδιο πείραμα επαναλήφθηκε πολλές φορές, με τον ρόλο του δασκάλου να αλλάζει πρόσωπο, ενώ οι ρόλοι του μαθητή και του διευθυντή να μένουν σταθεροί στα ίδια πρόσωπα.
Το ρόλο του μαθητή αναλάμβανε πάντα ένας συμπαθητικός πενηντάχρονος λογιστής. Το ρόλο του διευθυντή πειράματος αναλάμβανε πάντα ένας καθηγητής Μέσης Εκπαίδευσης με αυστηρό και σοβαρό ύφος. Και το ρόλο του δασκάλου αναλάμβανε, κάθε φορά που γινόταν το πείραμα και ένας διαφορετικός εθελοντής. Για την διεξαγωγή του πειράματος χρησιμοποιήθηκαν 40 εθελοντές ηλικίας από 20 έως 50 ετών. Ήταν ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα πολιτών, που ανήκαν σε όλα τα επίπεδα μόρφωσης και σε διαφορετικά επαγγέλματα. Ο διευθυντής του πειράματος ενημέρωνε τους εθελοντές ότι παίρνουν μέρος σε ένα πείραμα, που είχε σαν στόχο τη μελέτη της αρνητικής ενίσχυσης (ποινής) στη μάθηση. Ο μαθητής (ο 50/χρονος λογιστής) και ο διευθυντής του πειράματος (ο αυστηρός καθηγητής) ήταν εκ των προτέρων συνεννοημένοι, για το πως έπρεπε να παίξουν το ρόλο τους. Ο δάσκαλος (ο εθελοντής) δεν γνώριζε τίποτε γι’ αυτήν την προσυνεννόηση. Μάλιστα για να μην υποψιαστεί τίποτε έβαζαν τους ρόλους του δασκάλου και του μαθητή σε «κλήρωση», φροντίζοντας πάντα ο ρόλος του μαθητή να πηγαίνει στον 50/χρονο λογιστή και ο ρόλος του δασκάλου στον εθελοντή. Αν ο μαθητής δε μάθαινε καλά το μάθημά του, η τιμωρία που θα έπρεπε να επιβάλει ο δάσκαλος – σύμφωνα με τις οδηγίες του διευθυντή – ήταν το ηλεκτροσόκ. Η διδασκαλία του μαθήματος ακολουθούσε την εξής διαδικασία : Ο δάσκαλος από ένα δωμάτιο έλεγε μια σειρά λέξεων και ο μαθητής στο άλλο δωμάτιο τις άκουγε από το μεγάφωνο και έπρεπε να τις συγκρατεί στη μνήμη του και να τις επαναλαμβάνει. Αν ο μαθητής δεν απαντούσε σωστά, τον οδηγούσαν μπροστά στον δάσκαλο, τον έδεναν σε μια πολυθρόνα και του έβαζαν τα ανάλογα ηλεκτρόδια. Τον ετοίμαζαν, δηλαδή, να δεχθεί την ποινή του δασκάλου, που ήταν το ηλεκτροσόκ. Υπήρχε ένας πίνακας με 30 διακόπτες ηλεκτρικού ρεύματος, που ξεκινούσαν από 15 vοlt και έφθαναν έως 450 vοlt. Κάθε διακόπτης είχε και την ανάλογη ένδειξη: Ελαφρό ηλεκτροσόκ, μέτριο, δυνατό, πολύ δυνατό, έντονο, πολύ έντονο, κίνδυνος. Είχε και δύο τελευταίους διακόπτες με πιο υψηλή τάση και την ένδειξη «ΧΧΧ», που ήταν απαγορευμένοι για το πείραμα.
Ο διευθυντής του πειράματος έδινε αρχικά μια δόση χαμηλού ηλεκτροσόκ στον εθελοντή δάσκαλο (45 vοlt), για να πεισθεί ότι η γεννήτρια του ηλεκτρικού ρεύματος ήταν αληθινή. Βέβαια, κατά τη διάρκεια του πειράματος, ο 50/χρονος μαθητής δεν δεχόταν ηλεκτρικό ρεύμα, αλλά αυτό δεν το γνώριζε ο εθελοντής δάσκαλος. Στη συνέχεια ο διευθυντής εξηγούσε στον δάσκαλο ότι για το πρώτο λάθος του μαθητή, η τιμωρία θα ήταν 15 volt. Αν τα λάθη επαναλαμβάνονταν, τα vοlt θα αυξάνονταν σταδιακά. Ο μαθητής σκόπιμα έκανε λάθος τις περισσότερες φορές για να ερευνηθεί μέχρι πόσα vοlt ήταν αποφασισμένοι να φθάσουν οι εθελοντές δάσκαλοι. Ο 50/χρονος έπαιζε τέλεια το ρόλο του. Στην αρχή του πειράματος που «δεχόταν» χαμηλό ρεύμα δεν αντιδρούσε. Όσο «αυξανόταν» το ρεύμα, όμως, σπαρταρούσε, φώναζε και έκανε πως πονούσε. Όταν ο εθελοντής δάσκαλος είχε αναστολές για την αύξηση του ηλεκτροσόκ, ακουγόταν η σοβαρή φωνή του διευθυντή: «Σας παρακαλώ συνεχίστε, το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε»… Αν αρνιόταν να συνεχίσει, ο διευθυντής σταματούσε το πείραμα, σημειώνοντας το επίπεδο έντασης του ηλεκτροσόκ που έφθασε ο εθελοντής δάσκαλος.
Και τώρα, στο ΔΙΑ ΤΑΥΤΑ, που προκύπτει από αυτήν την ιστορία:
Περισσότεροι από 50% των εθελοντών δασκάλων έφθασε το ηλεκτροσόκ στα 450vοlt. Δεν συγκινήθηκαν ούτε από τις κραυγές, ούτε από τους σπασμούς του 50/χρονου μαθητή, που τον έβλεπαν καθηλωμένο στην καρέκλα, ανήμπορο να αντιδράσει. Αν έκαναν το πείραμα με πραγματική γεννήτρια, θα τον είχαν στείλει δίχως άλλο. Το πείραμα επαναλήφθηκε και σε άλλη πόλη και έδωσε τα ίδια ποσοστά. Στην ερώτηση που τους έθεταν μετά, «για ποιο λόγο συνέχιζαν να αυξάνουν το ηλεκτροσόκ, σε έναν ανήμπορο να αντιδράσει άνθρωπο», η απάντηση ήταν ίδια από όλους: «Συνεχίζαμε το πείραμα, γιατί βρισκόμαστε σε έναν επίσημο πανεπιστημιακό χώρο». Τέλεια υποταγή δηλαδή σε κάποιον, που δεν διέθετε εξουσία, που δήλωσε όμως ειδικός σε θέματα μάθησης και μνήμης και χρησιμοποίησε το Πανεπιστήμιο ως Δούρειο Ίππο. Κατάφερε με τις εντολές (ερεθίσματα) να οδηγήσει σε σκληρές πράξεις (αντιδράσεις) ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, που αφέθηκαν να χρησιμοποιούνται ως βασανιστές του 50/χρονου μαθητή. Μήπως η αμερικανική κοινωνία έχει σκληρύνει τόσο πολύ από τις μεγάλες ποσότητες βίας που εισπράττει απ’ τη ζωή, την τηλεόραση, το σινεμά, τα βιντεογκέιμς… και ο ανθρώπινος πόνος έχει πάψει πλέον να συγκινεί; Είναι συνηθισμένο φαινόμενο σχολεία στις Η.Π.Α. να ματώνουν από έφηβους μαθητές, που λύνουν τις διαφορές τους με τα όπλα. Και η ηλικία αυτών των μαθητών ολοένα και μικραίνει. Πολύ με σοκάρισε το γεγονός ότι το έτος 2000 στις Η.Π.Α. μαθητής της Α` Δημοτικού σκότωσε τη συμμαθήτριά του μέσα στην τάξη σε ώρα μαθήματος με πιστόλι, που έβγαλε από την τσάντα του, επειδή του είχε πάρει τη γόμα! Η είδηση μεταδόθηκε από όλα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Πολλές φορές αναρωτήθηκα, αν το πείραμα αυτό γινόταν στην Ελλάδα, ποιο θα ήταν το ποσοστό;
Για φανταστείτε πόσο επικίνδυνη γίνεται η θεωρία του Μπιχεβιορισμού (τη στιγμή που ένας καθηγητής δίχως εξουσία είχε αυτά τα αποτελέσματα) στα χέρια αδίστακτων ανθρώπων, που διαθέτουν εξουσία και υποστήριξη των μέσων μαζικής ενημέρωσης! Πόσο εύκολα μπορούν να μετατρέψουν τους ανθρώπους σε αγέλη λύκων ή κοπάδι προβάτων. Κάπως έτσι τα ολοκληρωτικά καθεστώτα υπνώτισαν τους ανθρώπους και αφού τους έκαναν πρώτα δούλους στη σκέψη, μετά τους χρησιμοποίησαν εν ψυχρώ στο παιχνίδι της εξουσίας. Σήμερα βλέπουμε μερικούς επιστήμονες –δίχως ηθικές αναστολές– να χρησιμοποιούν το μυαλό τους για καταστροφικούς σκοπούς, υποθηκεύοντας το μέλλον της ανθρωπότητας. Στο βωμό του χρήματος θυσίασαν την ψυχή τους. Κι αυτό γιατί –παρ’ όλα τα γράμματα που ξέρουν– έχουν έλλειμμα Ανθρωπιστικής Παιδείας. Είναι πράγματι θλιβερό οι έξυπνοι αυτοί άνθρωποι να ξοδεύουν την ενεργητικότητά τους για τη φωτιά και τον όλεθρο. Άλλα έργα περίμενε από αυτούς η ανθρωπότητα. Όσο υπάρχουν, όμως, οι ακραίες και φανατικές αντιθέσεις (οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές, εδαφικές, ρατσιστικές, θρησκευτικές, …) θα υπάρχουν και οι επιστήμονες του τρόμου και του ολέθρου. Τουλάχιστον να αμβλυνθούν αυτές οι αντιθέσεις υπέρ της ειρήνης, της δημοκρατίας, του δικαίου και των αδυνάτων (το να εξαλειφθούν είναι αδύνατον) για να μην ακολουθήσουν και τα χειρότερα. Ειδικά στην εποχή μας, που τα όπλα μαζικής καταστροφής (πυρηνικά, χημικά, βιολογικά) είναι διάσπαρτα και ανεξέλεγκτα σε όλον τον κόσμο, ο κίνδυνος είναι πολύ μεγάλος. Κι αν χρησιμοποιηθούν, ειδικά τα πυρηνικά, θα ξαναγυρίσουμε στα σπήλαια και τα τόξα, όπως έλεγε ο Άλμπερτ Αϊνστάιν. Και όσο σκέφτομαι ότι η ανάπτυξη της Τεχνολογίας δίνει τη δυνατότητα τα όπλα μαζικής καταστροφής να βρεθούν εύκολα στα χέρια φανατισμένων ανθρώπων, αναρωτιέμαι πόσο πίσω έχει μείνει η Ανθρωπιστική Παιδεία σε σχέση με την τεχνολογική εξέλιξη. Αυτή η ανισορροπία εγκυμονεί πολλούς και μεγάλους κινδύνους. Κάπου τα οικονομικά συμφέροντα έχουν μυθοποιηθεί ως προς τη δύναμή τους, με αποτέλεσμα η Ανθρωπιστική Παιδεία να θεωρείται μια ρομαντική ουτοπία ως προς την αποτελεσματικότητά της. Άποψη λανθασμένη, αν σκεφθεί κανείς ότι οι ιδέες άλλαξαν πολλές φορές το ρου της Ιστορίας θετικά ή αρνητικά.
Οι ανθρωπιστικές επιστήμες πρέπει να λάβουν σοβαρά υπόψη τον τύπο του ανθρώπου που καλλιεργούν τα εκπαιδευτικά συστήματα. Τα αποτελέσματα του πειράματος του St.Milgram, ξάφνιασαν και θεωρήθηκαν πολύ ανησυχητικά. Ο St. Milgram με την θεωρία του κατέληξε στο συμπέρασμα να πει ότι: «Με τις μαθησιακές συνθήκες που επικρατούν στην κοινωνία μας, δεν είναι δυνατόν να αποκλείσουμε την πιθανότητα δημιουργίας ανθρώπων, που θα είναι ανίσχυροι να αντισταθούν με τη δύναμη του νου, της λογικής, της ηθικής και του δικαίου, στις εντολές ενός ισχυρού». Έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου από μια μακροχρόνια εκπαιδευτική διαδικασία (στο σχολείο ή στο σπίτι), που θα στηρίζεται σε Μπιχεβιοριστικές αρχές. Η τροποποίηση της συμπεριφοράς, με βάση το σχήμα Ε —> Α (Ερέθισμα —> Αντίδραση) και με τη χρήση της αρχής της πλήρους ενίσχυσης, έχει παρενέργειες. Η θετική ή αρνητική ενίσχυση (αμοιβή – ποινή), όταν γίνονται αυτοσκοπός, μας δίνει μονόχνοτους ανθρώπους, που δεν νοιάζονται για τον συνάνθρωπό τους, την ειρήνη, το περιβάλλον. Σήμερα για παράδειγμα βιώνουμε την κακοποίηση του περιβάλλοντος, με τη θερμοκρασία να ανεβαίνει επικίνδυνα, με την τρύπα του όζοντος, με τα χημικά και πυρηνικά απόβλητα, με την ανελέητη και αλόγιστη εκμετάλλευσή του και δεν κουνιέται φύλλο. Εκτός κι αν είναι η σιωπή εκείνη, πριν τ` αστροπελέκι των μεγάλων θεσμικών αλλαγών. Οι κάτοικοι των ανεπτυγμένων χωρών –προς το παρόν τουλάχιστον– αντί να αντιστέκονται, έχουν πάρει τον «ύπνο του δικαίου» ή ακόμη χειρότερα συμφωνούν με όσα γίνονται. Όλα τα έχουν αναθέσει στους «ειδικούς», ακόμη και τη ζωή τους. Άλλοι πλέον «σκέφτονται» και αποφασίζουν γι’ αυτούς. Η κοινή λογική έπαψε να υπάρχει.
Η κριτική ικανότητα στην εποχή μας είναι μια νοητική λειτουργία, που υπολειτουργεί. Ο λαβύρινθος της υπερπληροφόρησης στον οποίον όλοι βρισκόμαστε μέσα, απαιτεί κριτική ικανότητα. Αυτή είναι το κουβάρι της Αριάδνης που μας προφυλάσσει από το Μινώταυρο.
Παρατίθεται βίντεο με την επανάληψη του πειράματος:
Μέρος Πρώτο:
Μέρος Δεύτερο:
Πηγές:
