Βιογραφία:
O Μαξιμίλιαν Καρλ Έμιλ Βέμπερ (γερμ. Maximilian Carl Emil Weber, 21 Απριλίου 1864 - 14 Ιουνίου 1920) ήταν Γερμανός οικονομολόγος και κοινωνικός επιστήμονας. Γεννήθηκε στην Ερφούρτη της Γερμανίας στις 21 Απριλίου 1864. Από τα παιδικά του χρόνια, είχε την ευκαιρία να δει από κοντά πολλούς διανοούμενους της εποχής καθώς ο πατέρας του ήταν βιομήχανος και βουλευτής. Αφού τελείωσε το σχολείο στο Βερολίνο, πραγματοποίησε ανώτερες σπουδές στη Χαϊδελβέργη στο Βερολίνο και το Γκέτινγκεν (Göttingen) όπου και πραγματοποίησε τη διατριβή του πάνω στην οικονομική ιστορία. Το 1894, ο Γερμανός στοχαστής καταλαμβάνει μια έδρα πολιτικής οικονομίας στο Φράιμπουργκ και έπειτα στη Χαϊδελβέργη. Ο Βέμπερ συγκαταλέγεται μαζί με τον Καρλ Μαρξ, τον Εμίλ Ντιρκάιμ και τον Αύγουστο Κοντ στους τέσσερις κλασσικούς της κοινωνιολογίας. Πολλοί έχουν αμφισβητήσει, και όχι αναίτια, την εννόηση του έργου του Βέμπερ ως κοινωνιολογικού και συνεπώς την κατάταξή του στους κοινωνιολόγους, ακόμη και τους κλασικούς. Ο Βέμπερ υπήρξε «το τελευταίο καθολικό πνεύμα» του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Έτσι τον χαρακτήρισε ο σύγχρονος του Καρλ Γιάσπερς (Karl Jaspers), ένας επίσης μεγάλος της ευρωπαϊκής διανόησης. Πιο πρόσφατα, ο Πίτερ Χάμιλτον (Peter Hamilton), επιμελητής έκδοσης δοκιμίων για το έργο του Βέμπερ, τον χαρακτήσισε ως έναν «πολυμαθή διανοούμενο, ως ό,τι [...] ονομάζουμε [...] αναγεννησιακό άνθρωπο]. Ο Ντέιβιντ Ρονγκ (David Wrong), που έχει εκτεταμένα σχολιάσει το έργο του, χαρακτήσισε τον Βέμπερ ως την «τελευταία μεγαλοφυΐα των κοινωνικών επιστημών».
Έργο:
Γνωστός για την ευρυμάθεια και τα πολύπλευρα επιστημονικά του ενδιαφέροντα, άφησε ένα έργο πλούσιο και ποικίλο, το οποίο θα μπορούσε να ταξινομηθεί στις εξής κατηγορίες:
1. Μελέτες μεθοδολογίας, κριτικής και φιλοσοφίας
2. Ιστορικά έργα
3. Μελέτες Κοινωνιολογίας της θρησκείας
4. Πραγμάτεια γενικής Κοινωνιολογίας με τίτλο Οικονομία και Κοινωνία
Η επιστημολογία του Μαξ Βέμπερ στηρίζεται στην αξιολογική ουδετερότητα και στον φορμαλισμό και βασίζεται σε ιδεότυπους και γενικεύσεις, ενώ συγκαταλέγεται στους μεθοδολογικούς ατομιστές. Μέσα από την παραπάνω μεθοδολογία, ο Βέμπερ στο βιβλίο Wirtschaft und Gesellschaft προβαίνει σε μια γενική μελέτη του ατομικού πράττειν, ενός πράττειν που μπορεί να αναλυθεί με βάση τέσσερις θεμελιώδεις ιδεοτύπους:
- η παραδοσιακή πράξη συναρτάται με τον εθισμό και τη συνήθεια.
- η θυμική πράξη που κατευθύνεται από το πλατωνικό θυμοειδές, όπως για παράδειγμα ένα χαστούκι που δίνεται παρορμητικά.
- η ορθολογική ως προς τα μέσα πράξη που είναι μια δράση εργαλειακού ορθολογισμού στραμμένη προς έναν ωφελιμιστικό στόχο και συνεπάγεται αντιστοιχία σκοπών και μέσων. Για παράδειγμα, ο στρατηγός που καταστρώνει τα πλάνα του ή ο επιστήμονας που πειραματίζεται και αναζητά αποδείξεις
- η ορθολογική ως προς την αξία δράση που έχει ως κίνητρο δογματικές αξίες, με έντονο το στοιχείο της ανελαστικότητας. Παραδείγματος χάριν, έτσι δρα ο στρατιώτης που φεύγει για τον πόλεμο, ο ζωσμένος με εκρηκτικά Ταλιμπάν και ο καπετάνιος που εγκαταλείπει τελευταίος το καράβι που βυθίζεται.
Οι παραπάνω προσανατολισμοί δεν είναι παρά καθαροί τύποι που έχουν συγκροτηθεί για να υπηρετήσουν τους σκοπούς της επιστημονικής έρευνας. Επιπρόσθετα, ο Βέμπερ διαπιστώνει ότι η κοινωνική ζωή είναι καμωμένη από αλληλεπιδράσεις, ζυμώσεις, συγκρούσεις και συμβιβασμούς και αυτό κάνει τα πράγματα ακόμα πιο δύσκολα για να την κατανοήσουμε.
Ο Γερμανός επιστήμονας διακρίνει στην πραγματικότητα την κυριαρχία που εδράζεται σε ένα συνδυασμό συμφέροντος ή σε μια θεμελιωμένη κυριαρχία πάνω στην αρχή. Για αυτό προσθέτει σε κάθε τύπο δραστηριότητας έναν ιδιαίτερο τύπο κυριαρχίας, δηλαδή την πιθανότητα να βρεθεί ένα πρόσωπο έτοιμο να υπακούσει σε μια διαταγή ορισμένου περιεχομένου.
Οι τρεις μορφές κυριαρχίας κατά Βέμπερ είναι οι εξής:
- η παραδοσιακή κυριαρχία που στηρίζει τη νομιμότητα της στην παράδοση, όπως η εξουσία του χωροδεσπότη στη φεουδαλική κοινωνία ή η εξουσία του πατέρα μέσα στην οικογένεια.
- η χαρισματική κυριαρχία πηγάζει από μία εξαίρετη προσωπικότητα προικισμένη με αίγλη. Ο χαρισματικός ηγέτης στηρίζει την εξουσία του στη δύναμη της πειθούς των μαζών, όπως ο Ιωσήφ Στάλιν, o Αδόλφος Χίτλερ και ο Φιντέλ Κάστρο. Η υπακοή σε τέτοιους ηγέτες συναρτάται με τους συγκινησιακούς παράγοντες που εκείνοι κατορθώνουν να διεγείρουν ώστε να διατηρήσουν τον έλεγχο. Η ιστορία είδε να παρελαύνουν πολλοί τέτοιοι αρχηγοί είτε ως αυτοκράτορες, είτε ως πνευματικοί ταγοί, είτε ως δικτάτορες.
- η κυριαρχία του νόμου στηρίζεται στην εξουσία ενός απρόσωπου και αφηρημένου δικαίου και έτσι προκύπτει ένα ρεπουμπλικανικό μοντέλο όπου ο νόμος είναι υπεράνω προσώπων και, κατ' επέκταση, παράγεται ένα είδος έλλογης νομικογραφειοκρατικής εξουσίας. Η γραφειοκρατική διοίκηση του κράτους είναι η δικαιότερη και αποτελεσματικότερη, αφού η εξουσία θεμελιώνεται στην αρμοδιότητα και όχι στο έθιμο ή στη δύναμη. Επίσης η γραφειοκρατική λειτουργία απαγορεύει τις πελατειακές σχέσεις, προάγει την εξειδίκευση και ρυθμίζει την σταδιοδρομία με αντικειμενικά κριτήρια.
Το πρόβλημα που ανακύπτει για έναν επιστήμονα είναι το πρόβλημα της αντικειμενικότητας. Πώς μπορεί ένας επιστήμονας να είναι φανατικός με το αντικείμενό του και να είναι συγχρόνως αμερόληπτος; Πώς μπορεί να υπάρξει αντικειμενική επιστήμη, όταν αυτή, από τον ίδιο τον Βέμπερ, ορίζεται ως η προσπάθεια κατανόησης της ανθρώπινης δράσης, συστατικό στοιχείο της οποίας είναι οι αξίες; Την αντινομία ο Βέμπερ προσπαθεί να υπερβεί με τη σφυρηλάτηση δύο σημαντικών εννοιών: "αξιολογική κρίση" και "σχέση προς τις αξίες". Η αξιολογική κρίση είναι η προσωπική εκτίμηση του καθενός και φανερώνει τη στάση που τηρεί απέναντι σε μια αξία. Μπορεί κάποιος να αξιολογεί μια αξία ως σημαντική ή να την απορρίπτει. Η σχέση προς τις αξίες είναι θέμα ανεξάρτητο από τη στάση απέναντι σε μια συγκεκριμένη αξία. Για παράδειγμα, όταν ένας επιστήμονας επιλέγει να προσεγγίσει επιστημονικά την Α ή Β αξία, μπορεί η επιλογή αυτή να γίνεται με κριτήριο την αξιολογική κρίση, η επιστημονική προσέγγιση όμως της συγκεκριμένης αξίας, στη συνέχεια,προϋποθέτει την αποστασιοποίηση του επιστήμονα από την αξιολογική του κρίση και μελέτη της όχι αναφορικά με τον ίδιο και τη σημασία που αυτός της αποδίδει, αλλά σε σχέση με τους ανθρώπους που τη βίωσαν και τη σημασία που εκείνοι της έδωσαν.
Με τη μέθοδο αυτή, ο Βέμπερ θεώρησε ότι έλυνε και ένα από τα βασικότερα ερωτήματα που τον βασάνιζαν: πώς μπορεί κάποιος να είναι αντικειμενικός επιστήμονας (σχέση προς τις αξίες) και συγχρόνως άνθρωπος της πολιτικής (αξιολογική κρίση), όπως ο ίδιος ήθελε να είναι; Βασικό εργαλείο κατανόησης της δράσης και γενικά της ιστορικής - κοινωνικής πραγματικότητας στην βεμπεριανή θεωρία είναι ο "ιδεατός τύπος". Ο ιδεατός τύπος είναι μια νοητική κατασκευή, μια νοητική ανασυγκρότηση ενός κοινωνικού φαινομένου, μιας ιστορικής - κοινωνικής πραγματικότητας ή ενός ιστορικού ατόμου. Ο κοινωνιολόγος επιλέγει, για την ανασυγκρότηση αυτή, έναν ορισμένο αριθμό γνωρισμάτων του φαινομένου ή της πραγματικότητας, χωρίς ποτέ να είναι δυνατή η ακριβής, η πραγματική απόδοσή της. Η ανασυγκρότηση παραμένει μια μερική απόδοση του όλου. Η νοητική αυτή κατασκευή είναι απαραίτητο εργαλείο της κατανόησης. Κι αυτό γιατί οι διάφοροι τύποι φαινομένων, ατόμων ή ιστορικής κοινωνικής πραγματικότητας δεν εμφανίζονται αμιγείς, αλλά μεικτοί. Αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να ορίσουμε τον καθένα με ακρίβεια, προκειμένου να τον κατανοήσουμε. Αν πάρουμε ως παράδειγμα τους ιδεότυπους της εξουσίας (έλλογη/νόμιμη, χαρισματική,παραδοσιακή), θα παρατηρήσουμε πως κανένας από τους τύπους αυτούς δεν υπάρχει αμιγής στην πραγματικότητα, αλλά μπορούμε να τους συναντήσουμε μεικτούς. Για τον λόγο αυτό, θα πρέπει σε ένα πολιτικό-κοινωνικό καθεστώς (π.χ νόμιμη/έλλογη και παραδοσιακή εξουσία) να απομονώσουμε τα επιμέρους στοιχεία για χάρη της κατανόησης.
Το πολύκροτο έργο του Προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, το οποίο μπορείτε να το διαβάσετε εδώ, προσέδωσε στον Μαξ Βέμπερ τον χαρακτηρισμό "ο Μαρξ της αστικής τάξης". Αφετηρία του έργου αυτού απετέλεσε το ερώτημα: "γιατί ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε στη Δυτική Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική και πουθενά αλλού στον κόσμο"; Η απάντηση που δίνει ο Βέμπερ συνοψίζεται στο ότι τα δυο βασικά στοιχεία της προτεσταντικής ηθικής - ο ασκητικός τρόπος ζωής και η επιδίωξη της επαγγελματικής επιτυχίας - ευνόησαν να αναπτυχθούν οι προϋποθέσεις εκείνες που αποτελούν τη βάση της λογικής του καπιταλισμού: συσσώρευση πλούτου και επανεπένδυση. Δηλαδή, ο τρόπος ζωής που επέβαλε η καλβινική ηθική ωθούσε τους πιστούς να συμπεριφέρονται σύμφωνα με το πνεύμα του καπιταλισμού στη φάση της εδραίωσής του.
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Βέμπερ είναι πως οι οικονομικές συνθήκες που επικρατούν σε μια χώρα δεν αποτελούν αποφασιστικής σημασίας παράγοντα για την ανάπτυξη του καπιταλισμού, αλλά απαιτούνται και άλλα στοιχεία για να συμβεί αυτό. Τα στοιχεία αυτά αναφέρονται στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου και ειδικότερα στις αξίες του. Όταν ο Βέμπερ τονίζει τον ρόλο των αξιών, στην προκειμένη περίπτωση των θρησκειών, στην ανάπτυξη και εδραίωση του καπιταλισμού, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα του ρόλου της οικονομικής πραγματικότητας. Η επισήμανση ενός άλλου παράγοντα πολιτισμικού δεν είχε την πρόθεση, όπως ο ίδιος παρατηρεί, να αντικαταστήσει τον οικονομικό ντετερμινισμό της μαρξιστικής θεωρίας με έναν άλλο, πολιτισμικό ντετερμινισμό, αλλά να καταδείξει την αμοιβαία σχέση μεταξύ των δύο αυτών στοιχείων (βάσης και εποικοδομήματος) στη διαμόρφωση και μεταβολή της κοινωνικής πραγματικότητας.
Στα ελληνικά έχουν μεταφραστεί τα παρακάτω αυτόνομα έργα του Μαξ Βέμπερ:
- Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού (τίτλος πρωτοτύπου: Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus)
- Οικονομία και Κοινωνία - Βασικές έννοιες κοινωνιολογίας (τίτλος πρωτοτύπου: Wirtschaft und Gesellschaft: Soziologische Grundbegriffe )
- Οικονομία και κοινωνία - Κοινωνιολογία του δικαίου
- Οικονομία και κοινωνία - Κοινωνιολογικές έννοιες (τίτλος πρωτοτύπου: 'Wirtschaft und Gesellschaft: Soziologie: Begriffe)
- Οικονομία και Κοινωνία - Κοινωνιολογία της θρησκείας: Θρησκευτικές κοινότητες (τίτλος πρωτοτύπου: Wirtschaft und Gesellschaft Religionssoziologie: Religiose Gemeinschaften)
- Οικονομία και Κοινωνία - Κοινωνιολογία της οικονομίας (τίτλος πρωτοτύπου: Wirtschaft und Gesellschaft: Soziologische Grundkategorien des Wirtschaftens)
- Οικονομία και κοινωνία - Κοινότητες (τίτλος πρωτοτύπου: Wirtschaft und Gesellschaft: Gemeinschaften)
- Οικονομία και κοινωνία - Η πόλη (τίτλος πρωτοτύπου: Wirtschaft und Gasellschaft: Die Stadt)
- Εθνοτικές σχέσεις και πολιτικές κοινότητες (τίτλος πρωτοτύπου: Wirtschaft und Gesellschaft: Ethnische Gemeinschaftsbeziehungen. Politische Gemeinschaften)
- Θεωρία της θρησκευτικής αρνησικοσμίας, ευρύτερα γνωστό ως Ενδιάμεση θεώρηση (τίτλος πρωτοτύπου: Theorie der Stufen und Richtungen religiöser Weltablehnung : Zwischenbetrachtung)
- Κοινωνιολογία του κράτους - Κοινωνιολογία της ορθολογικής οργάνωσης του κράτους και των σύγχρονων πολιτικών κομμάτων και κοινοβουλίων (τίτλος πρωτοτύπου: Staatssoziologie: Soziologie der rationalen Staatsanstalt und der modernen politischen Parteien und Parlamente)
- Η πολιτική ως επάγγελμα (τίτλος πρωτοτύπου: Politik als Beruf)
- Δοκίμια επί της θεωρίας των κοινωνικών επιστημών (τίτλος πρωτοτύπου: Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre)
- Η μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών (τίτλος πρωτοτύπου: Methodik der Sozialwissenschaften)
- Οι σκοποί και τα μέσα Μετάφρ. Αντιγόνη Βρυώνη. Ευθύνη 182 (1987), 72-74.
Πηγές:
Μαρία Ν. Αντωνοπούλου "Οι κλασσικοί της κοινωνιολογίας" Εκδόσεις Σαββάλας
Φιλοσοφικό Κοινωνιολογικό Λεξικό, Τόμος 1 σελ 223-224, Εκδόσεις Κ. Καπόπουλος.
